Πρόλογος
Το παρόν Κανονιστικό Πλαίσιο Δεοντολογίας είναι προϊόν συστηματικής επιστημονικής Μελέτης Βέλτιστων Διεθνών Πρακτικών, συνδυαστικά με τους Κώδικες Δεοντολογίας της Διεθνούς Ομοσπονδίας Δημοσιογράφων (ΔΟΔ), της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ενώσεων Συντακτών (ΠΟΕΣΥ) και της Ένωσης Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών (ΕΣΗΕΑ) από ειδική επιτροπή που συστάθηκε με απόφαση του Δ.Σ. της ΠΟΕΣΥ. Πρόεδρος της Επιτροπής ορίστηκε ο καθηγητής Νομικής ΕΚΠΑ, Σπυρίδων Βλαχόπουλος, συντονιστής ο Οργανωτικός Γραμματέας της ΠΟΕΣΥ, δημοσιογράφος Δρ Ανδρέας Μ. Παναγόπουλος, και μέλη: ο δημοσιογράφος, Δρ Βασίλης Βασιλόπουλος, ο επίκουρος καθηγητής Άρης Βραχάτης, ο δημοσιογράφος, υπ. Δρ Νίκος Ελευθερόγλου, η επίκουρη καθηγήτρια Βάλια Καϊμάκη, ο δικηγόρος Σπυρίδων Τάσσης, και η Νομική Σύμβουλος της ΠΟΕΣΥ, Μαρία Τσίπρα.
Βιβλιογραφική Αναφορά:
Βλαχόπουλος Σπύρος, Βασιλόπουλος Βασίλης, Βραχάτης Άρης, Ελευθερόγλου Νίκος, Καϊμάκη Βάλια, Παναγόπουλος Μ. Ανδρέας, Τάσσης Σπύρος, Τσίπρα Μαρία (2025).
Κώδικας Δεοντολογίας για τη Χρήση της Παραγωγικής Τεχνητής Νοημοσύνης από Δημοσιογράφους. ΠΟΕΣΥ.
Προοίμιο Κώδικα Δεοντολογίας για τη Χρήση της Παραγωγικής Τεχνητής Νοημοσύνης από Δημοσιογράφους
Η Παραγωγική Τεχνητή Νοημοσύνη (Τ.Ν.) αποτελεί εργαλείο που μπορεί να αναβαθμίσει σημαντικά τις δυνατότητες της δημοσιογραφίας, διευκολύνοντας την ταχύτερη ανάλυση δεδομένων, την παραγωγή ποικίλου περιεχομένου και την ενίσχυση της αφήγησης. Ωστόσο, αυτή η ισχυρή υπολογιστική τεχνολογία συνοδεύεται από σημαντικές ηθικές προκλήσεις.
Ο παρών Κώδικας Δεοντολογίας αποσκοπεί στην καθοδήγηση των δημοσιογράφων για την υπεύθυνη και ηθική χρήση της δημιουργικής Τ.Ν.
Στόχος είναι να διασφαλιστεί ότι η Τ.Ν. θα χρησιμοποιείται ως εργαλείο που ενισχύει την ακρίβεια, την αντικειμενικότητα και την αξιοπιστία της δημοσιογραφίας, χωρίς να υπονομεύει τις θεμελιώδεις αρχές της. Οι δημοσιογράφοι που χρησιμοποιούν εργαλεία δημιουργικής Τ.Ν. οφείλουν να προάγουν το δημόσιο συμφέρον, να διατηρούν την εμπιστοσύνη του κοινού και να διασφαλίζουν ότι η εργασία τους είναι επιβεβαιωμένη, διαφανής και δεσμευμένη στη λογοδοσία.
Βασικές Αρχές Χρήσης της Τ.Ν. στη Δημοσιογραφία
- Διαφάνεια: Να είναι σαφές στους αναγνώστες πότε και πώς χρησιμοποιείται η Τ.Ν.
- Ανθρώπινη εποπτεία: Να διασφαλίζεται πάντα ο ανθρώπινος έλεγχος και η επιμέλεια του περιεχομένου που παράγεται με τη βοήθεια της Τ.Ν.
- Ακρίβεια και αξιοπιστία: Να διασφαλίζεται ότι οι πληροφορίες που παρέχονται είναι ακριβείς και αξιόπιστες, δεδομένου ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη δεν αποτελεί πρωτογενή πηγή.
- Δικαιοσύνη και ισότητα: Να αποφεύγεται η ενίσχυση στερεοτύπων και η δημιουργία διακρίσεων.
- Προστασία της ιδιωτικής ζωής: Να τηρούνται οι νόμοι περί προστασίας δεδομένων.
- Δημιουργικότητα και καινοτομία: Να αξιοποιούνται οι δυνατότητες της Τ.Ν. για την ανάπτυξη νέων μορφών δημοσιογραφίας.
- Προστασία της πνευματικής ιδιοκτησίας: Να επιδεικνύεται η δέουσα προσοχή των συντακτών όταν η δημιουργική τεχνητή νοημοσύνη ανασύρει περιεχόμενο το οποίο μπορεί να μην έχει αδειοδοτηθεί από τον δημιουργό του.
Πολλοί μεγάλοι δημοσιογραφικοί οργανισμοί, διεθνώς, υιοθετούν δικά τους πρότυπα για την δεοντολογική χρήση της ΠΤΝ αλλά δεν έχει προκύψει ακόμη ένα ενιαίο κείμενο για όλους τους δημοσιογράφους. Η Ε.Ε., με την EU AI Act έχει υιοθετήσει κατευθυντήριες γραμμές για την χρήση της Τ.Ν. από τις επιχειρήσεις. Η αποτύπωση της στο δημοσιογραφικό επάγγελμα και οι περιπτώσεις διαφάνειας περιγράφονται με το παρακάτω διάγραμμα το οποίο έχει δημιουργηθεί από το Γαλλικό Συμβούλιο Δεοντολογίας και Μεσολάβησης (CDJM).
Ο παρών Κώδικας θα εξελίσσεται, καθώς η τεχνολογία της Τ.Ν. προοδεύει. Η διατήρηση ενός ανοιχτού διαλόγου και η προσαρμογή στις νέες προκλήσεις είναι ζωτικής σημασίας.
Στόχος είναι η δημιουργία ενός περιβάλλοντος όπου η Τ.Ν. θα λειτουργεί ως ισχυρό εργαλείο για την ενίσχυση της δημοκρατίας και την αξιόπιστη ενημέρωση του κοινού.
Κώδικας Δεοντολογίας Παραγωγικής Τ.Ν. για Δημοσιογράφους
1. Η Δημοσιογραφική Δεοντολογία αποτελεί πυξίδα για τον τρόπο αξιοποίησης της Τ.Ν.
(αρ. 1 Κώδικα Δεοντολογίας ΠΟΕΣΥ, σημ.1 Παγκόσμιου Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας, αρ. 11, 21 Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων Ευρωπαϊκής Ένωσης)
α. Η Τ.Ν. δεν δύναται να υποκαταστήσει τον δημοσιογράφο και τον ρόλο του να ενημερώνει τους πολίτες παρέχοντας ποιοτική και αξιόπιστη πληροφόρηση με γνώμονα την αλήθεια.
β. Η Τ.Ν. μπορεί να αποτελέσει εργαλείο αποκλειστικά και μόνον για την υποβοήθηση εκπλήρωσης της παραπάνω προτεραιότητας αποστολής του δημοσιογράφου. Η επίδοξη και η επίτευξη αυτού του στόχου θα πρέπει να καθοδηγεί τις επιλογές τους όσον αφορά τα τεχνολογικά εργαλεία.
γ. Η χρήση και η ανάπτυξη συστημάτων τεχνητής νοημοσύνης πρέπει να υποστηρίζουν τις βασικές αξίες της δημοσιογραφικής δεοντολογίας, συμπεριλαμβανομένων της αλήθειας και της ακρίβειας, της διαφάνειας, της δικαιοσύνης, της αμεροληψίας, της ανεξαρτησίας, της μη βλάβης, της μη διάκρισης, της λογοδοσίας, του σεβασμού της ιδιωτικής ζωής και του απορρήτου των πηγών.
2. Συμμετοχή στην διακυβέρνηση της Τ.Ν.
(αρ. 2 Κώδικα Δεοντολογίας ΠΟΕΣΥ, σημ. 9 και 10 Παγκόσμιου Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας)
α. Ως βασικοί θεματοφύλακες του δικαιώματος στην πληροφόρηση, οι δημοσιογράφοι και οι Συνδικαλιστικές τους Οργανώσεις πρέπει να διαδραματίσουν ενεργό ρόλο στη διακυβέρνηση των συστημάτων Τ.Ν. και σε οποιαδήποτε θεσμική εποπτεία διακυβέρνησης και ρύθμισής της.
β. Οι δημοσιογράφοι πρέπει να διασφαλίζουν ότι η διακυβέρνηση της Τ.Ν. σέβεται τις δημοκρατικές αξίες και ότι η ανάπτυξή τους από ανθρώπους και των κοινωνικών ανησυχιών αντικατοπτρίζεται στην ανάπτυξη της Τ.Ν..
γ. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να διεκδικούν τη συμμετοχή τους για την δημιουργία εργαλείων Τ.Ν. που αναπτύσσονται από τα Μέσα στα οποία εργάζονται ώστε να λαμβάνονται υπόψη οι δημοσιογραφικές αξίες κατά την δημιουργία τους.
3. Ενημέρωση και επιμόρφωση στην χρήση Τ.Ν.
Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να απέχουν στην καθημερινή εργασιακή τους πρακτική από τη χρήση εργαλείων Τ.Ν., για τα οποία δεν έχουν επιμορφωθεί και να απαιτούν να παραμείνουν στην αιχμή της γνώσης στον τομέα της Τ.Ν.
4. Συντακτική Ευθύνη
(αρ. 1 Κώδικα Δεοντολογίας ΠΟΕΣΥ, σημ.1,2 και 6 Παγκόσμιου Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας)
α. Οι δημοσιογράφοι έχουν πάντα την συντακτική ευθύνη, συμπεριλαμβανομένης της χρήσης της Τ.Ν. για τη συλλογή, επεξεργασία ή διάδοση πληροφοριών είναι υπεύθυνοι και υπόλογοι για κάθε περιεχόμενο που δημοσιεύεται. Οι ευθύνες τους συνδέονται με τη λειτουργία των τεχνολογιών και περιλαμβάνουν τα προβλεπόμενα, τα απροσδόκητα και τα αναπόφευκτα ανθρώπινα σφάλματα, ώστε να διασφαλίζεται η τήρηση της δεοντολογίας και να αποφεύγεται η άκριτη εμπιστοσύνη σε τεχνολογικές επιλογές.
β. Περιεχόμενο οποιασδήποτε μορφής που έχει παραχθεί από Τ.Ν. θα πρέπει να αντιμετωπίζεται από τον δημοσιογράφο ως μη εξακριβωμένο, να ελέγχεται και να επαληθεύεται.
γ. Οι δημοσιογράφοι έχουν την ευθύνη για την ακρίβεια της μετάδοσης πληροφοριών και οφείλουν να αποφεύγουν τη χρήση παραπλανητικές πρακτικές πριν από την δημοσίευση περιεχομένου το οποίο έχει δημιουργηθεί με την βοήθεια Τ.Ν.
5. Διαφάνεια και λογοδοσία στην χρήση Τ.Ν.
(αρ. 1 Κώδικα Δεοντολογίας ΠΟΕΣΥ, σημ.2 Παγκόσμιου Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας)
α. Οι δημοσιογράφοι πρέπει να προτιμούν τη χρήση αυθεντικού υλικού και καταγραφών για την απεικόνιση πραγματικών γεγονότων. Σε κάθε περίπτωση, οφείλουν να διασφαλίζουν σαφή και αξιόπιστη διάκριση μεταξύ του περιεχομένου, που προέρχεται από τη φυσική αποτύπωση του πραγματικού κόσμου (όπως φωτογραφίες, ηχογραφήσεις και βιντεοσκοπήσεις) και αυτού, που δημιουργείται ή τροποποιείται σημαντικά με τη χρήση συστημάτων Τ.Ν.
β. Η δημοσίευση φωτογραφιών, βίντεο και τυχόν άλλου πολυμεσικού περιεχομένου που έχει παραχθεί με τη βοήθεια τεχνητής νοημοσύνης πρέπει να σημαίνεται με ευκρίνεια από τους δημοσιογράφους.
γ. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να αποφεύγουν την παραπλάνηση του κοινού κατά τη χρήση τεχνολογιών Τ.Ν. Ειδικότερα, θα πρέπει να απέχουν από τη δημιουργία ή τη χρήση περιεχομένου που παράγεται από Τ.Ν. και μιμείται πραγματικές λήψεις και καταγραφές ή υποδύεται ρεαλιστικά πραγματικά άτομα.
δ. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να μην αποδέχονται την δημοσίευση παραποιημένων και αλλοιωμένων από Τ.Ν. δηλώσεων, φωτογραφιών, βίντεο και άλλων παραστάσεων και πρέπει να σέβονται την αρχή της ακρίβειας χρήσης τους.
ε. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν πάντα να υπερασπίζονται τις αρχές της ελεύθερης ειλικρινούς συλλογής και δημοσιοποίησης των ειδήσεων και να είναι διαφανείς προς τους πολίτες κατά την παρουσίαση εργαλείων Τ.Ν. αναφέροντας με σαφήνεια εάν το περιεχόμενο έχει δημιουργηθεί με τη χρήση της.
στ. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να επικεντρώνουν την προσηκώσα προσοχή και κριτική στάση επαλήθευσης περιεχομένου ειδικά στις περιπτώσεις όπου η δημιουργία ή η τεχνολογία αύξηση περισσότερο την σκόπιμη διάδοση παραπληροφόρησης μέσω αλλοιωμένων λέξεων, φωτογραφιών, βίντεο ή ήχου, συμπεριλαμβανομένου περιεχομένου που μπορεί να μην έχει κανένα σημάδι αλλοίωσης και να φαίνεται ρεαλιστικό και αυθεντικό.
ζ. Οι δημοσιογράφοι δεσμεύονται να ενημερώνουν τους πολίτες για τις εξελίξεις στην Τ.Ν. και τις επιπτώσεις της με ακρίβεια και κριτικό πνεύμα.
6. Εμπιστευτικότητα κατά την χρήση της Τ.Ν.
(αρ. 2 Κώδικα Δεοντολογίας ΠΟΕΣΥ, σημ. 8, 9, 10, 11 Παγκόσμιου Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας)
α. Οι δημοσιογράφοι οφείλουν στο πλαίσιο της προστασίας των πηγών τους να μην χρησιμοποιούν εμπιστευτικά και ευαίσθητα στοιχεία σε ευρείες χρήσης εργαλεία Τ.Ν., προκειμένου να αποφευχθεί διαρροή τους.
β. Οι δημοσιογράφοι που εμπλέκονται σε διαδικασία εκπαίδευσης μοντέλων Τ.Ν. ή δημιουργίας περιεχομένου με χρήση δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα οφείλουν να λαμβάνουν υπόψη την σχετική κανονιστική βάση.
7. Αμεροληψία και αποφυγή διακρίσεων
(αρ. 2 Κώδικα Δεοντολογίας ΠΟΕΣΥ, σημ.1, 2 Παγκόσμιου Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας)
Οι δημοσιογράφοι οφείλουν, αναγνωρίζοντας ότι η Τ.Ν. είναι πιθανόν να περιέχει μη ακριβή/στρεβλωμένα περιεχόμενα, να ελέγχουν κάθε στοιχείο που αφορά τη διάδοση πληροφοριών και την τεκμηρίωση θεμάτων ευαίσθητων για διακρίσεις.
Είναι καθήκον τους να καταγράφουν και να δημοσιοποιούν δημόσια οποιαδήποτε τεκμηριωμένη διαπίστωση αθέμιτης προκατάληψης ή διάκρισης στα αποτελέσματα αλγορίθμων (κοινωνικού προσδιορισμού, ηλικίας, φύλου, φυλής, κοινωνικής καταγωγής, πολιτισμικών πεποιθήσεων, κ.α.) και να ζητούν την αποκατάστασή τους.
8. Σεβασμός Κανόνων Δεοντολογίας και δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας
(αρ. 4 Κώδικα Δεοντολογίας ΠΟΕΣΥ, σημ. 12 Παγκόσμιου Χάρτη Δημοσιογραφικής Δεοντολογίας)
Οι δημοσιογράφοι και τα θεσμικά τους όργανα οφείλουν να διεκδικούν από τους ιδιοκτήτες των συστημάτων Τ.Ν. να αναφέρουν τις πηγές, να σέβονται τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας και να παρέχουν δίκαιη αποζημίωση στους κατόχους δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων και των δημοσιογράφων. Οι κάτοχοι δικαιωμάτων πρέπει να εξασφαλίζουν την επαναχρησιμοποίηση του περιεχομένου τους από τα συστήματα Τ.Ν. από τον σεβασμό της ακεραιότητας των πληροφοριών και των θεμελιωδών αρχών της δημοσιογραφικής δεοντολογίας.
9. Ηθικές Αρχές στην Χρήση της Τ.Ν.
(αρ. 7β Κώδικα Δεοντολογίας ΠΟΕΣΥ)
Οι δημοσιογράφοι οφείλουν να απαιτούν από τους δημοσιογραφικούς Οργανισμούς την χρήση εφαρμογών Τ.Ν. με βάση ηθικές κατευθυντήριες γραμμές, δίνοντας προτεραιότητα στο δημόσιο συμφέρον, στον πλουραλισμό στο περιεχόμενο και στην αξία της δημοσιογραφικής ενημέρωσης και να απαιτούν την τακτική ενημέρωση και έλεγχο των συστημάτων Τ.Ν. για βελτίωση της ακρίβειας και της ηθικής συμμόρφωσης.
10. Μηχανισμοί Αναφοράς και Ελέγχου
Οι δημοσιογράφοι και οι συνδικαλιστικές τους Οργανώσεις οφείλουν να επιδιώκουν την δημιουργία Επιτροπών Ελέγχου και Δεοντολογικής Εξέτασης εντός των Δημοσιογραφικών Οργανισμών για να επιβλέπουν την χρήση της Τ.Ν. και να διασφαλίζουν ότι αυτή ευθυγραμμίζεται με τα δεοντολογικά πρότυπα, ενώ παράλληλα, οφείλουν να καθιερώσουν μηχανισμούς για την αναφορά και την αντιμετώπιση των παραβάσεων του παρόντος Κώδικα Δεοντολογίας. Οφείλουν επίσης παράλληλα την συμμόρφωση σε αυτόν μέσω τακτικών ελέγχων και αναθεωρήσεων.